Πέναλτι: Μύθοι, πραγματικότητες και στατιστικά

Καλοκαιράκι, διεθνείς ποδοσφαιρικές διοργανώσεις και νοκ-άουτ παιχνίδια σημαίνουν πέναλτι. Μετά από μια ακόμα αποτυχία της Αργεντινής σε τελικό Κόπα Αμέρικα και μετά από αρκετές διαδικασίες πέναλτι στο Euro με αποκορύφωμα αυτή στο Ιταλία-Γερμανία, αποφασίσαμε να ασχοληθούμε με την ψυχοφθόρα αυτή διαδικασία. Ψάξαμε σε άρθρα και δημοσιευμένες εργασίες σε επιστημονικά περιοδικά για να δούμε τι από όσα καφενειακά και μη που λέμε κατά καιρούς ισχύει. Ποιοι παράγοντες παίζουν μεγαλύτερο ρόλο; Είναι θέμα ικανότητας των παικτών; Κακής ή καλής ψυχολογίας; Τύχης, με τον τερματοφύλακα να διαλέγει σωστά τη γωνία; Κούρασης από τα 120′ και άρα και φυσικής κατάστασης; Κατά πόσο παίζουν ρόλο άλλοι παράγοντες (π.χ. ποιος θα εκτελέσει πρώτος, πώς θα πανηγυρίσει κάποιος); Τα όσα διαβάσετε παρακάτω βασίζονται στην μελέτη μεγάλου αριθμού χτυπημάτων σε διοργανώσεις εθνικών ομάδων κατά κύριο λόγο.

• Πού πάνε τα πέναλτι;

Φαίνεται ότι το καλό πόδι παίζει ρόλο, με τους δεξιοπόδαρους να σουτάρουν περισσότερο αριστερά και τους αριστεροπόδαρους στην δεξιά πλευρά (περίπου 50%, σε σχέση με περίπου 40% στην αντίθετη). Επειδή ακριβώς οι δεξιοπόδαροι είναι περισσότεροι, τα περισσότερα πέναλτι πηγαίνουν αριστερά και έτσι κι οι τερματοφύλακες δείχνουν μια προτίμηση προς εκείνη την πλευρά. Γενικά πάντως οι τερματοφύλακες διαλέγουν πλευρά, σε ένα ποσοστό που κυμαίνεται περίπου στο 95%. Σπάνιες είναι οι περιπτώσεις που ο… τέρμας παραμένει όρθιος, όπως έχουμε δει και στο παρελθόν. Οι τερματοφύλακες επιλέγουν τη δράση από την “μη-δράση” και μαντεύουν σωστά την πλευρά στο περίπου 40% των περιπτώσεων. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι θα πιάσουν και το πέναλτι. Εκεί υπεισέρχονται άλλοι παράγοντες, όπως η τεχνική του εκτελεστή (πόσο καλά θα σουτάρει) και το πόσο γρήγορα θα πέσει ο τερματοφύλακας. Περίπου μία στις τρεις φορές που ο τερματοφύλακας μαντεύει σωστά, θα αποκρούσει κιόλας.

Αντίθετα, αν ο τερματοφύλακας καθόταν στην μέση της εστίας και η μπάλα πήγαινε εκεί, οι πιθανότητες να το πιάσει είναι περίπου δύο στις τρεις. Με βάση τον αριθμό των χτυπημάτων που πηγαίνουν στο κέντρο, στατιστικά θα είχε 20% μεγαλύτερη επιτυχία σε μια διαδικασία αν απλά δεν καθόταν ακίνητος. Μπορεί να κοροϊδεύουμε τον Όμπλακ, αλλά βάση μαθηματικών έκανε το σωστό. Απλά μετά πάμε σε άλλου είδους mind games και προβλέψεις. Αντί να διαβάζει ο τερματοφύλακας τον εκτελεστή, ξέρει ο εκτελεστής τη συνήθεια του τερματοφύλακα και θα αποφύγει να σουτάρει στο κέντρο. Έτσι κι αλλιώς πάντως, οι τερματοφύλακες αποφεύγουν να μένουν στην μέση της εστίας. Είτε επειδή πιστεύουν ότι μπορούν να διαβάσουν τον εκτελεστή, είτε επειδή ακριβώς θα νιώσουν την τεράστια πίεση του κόσμου αν τα φάνε όρθιοι (“You had one job”) περιμένοντας αυτό που θα πάει πάνω τους. Είναι ουσιαστικά η εφαρμογή του λεγόμενου “φαινόμενου Τοχούρογλου”, όπου ο τερματοφύλακας κάνει μια εύκολη επέμβαση εντυπωσιακή με θεαματική εκτίναξη για να κερδίσει τον κόσμο. Έτσι και στα πέναλτι. Ακόμα και αντίθετα να πέσεις, έδειξες προσπάθεια. Αν το φας όρθιος, επηρεάζεις αρνητικά τόσο τον κόσμο, όσο και τους συμπαίκτες σου.

Πηγή: Prozone

Όσον αφορά στην… τοπογεωγραφία των εκτελέσεων, τόσο η έρευνα του Πανεπιστημίου Νεγκέβ στο Ισραήλ, όσο και τα στοιχεία από τις Sportsmatrix και Prozone συμφωνούν. Τα περισσότερα πέναλτι πηγαίνουν χαμηλά και όπως είναι λογικό εκεί έχουμε και τα περισσότερα εύστοχα πέναλτι. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι είναι το καλύτερο μέρος να εκτελέσεις, καθώς εκεί συμβαίνουν και οι περισσότερες αποκρούσεις. Αντίθετα, τα πέναλτι που πηγαίνουν στο πάνω τριτημόριο τη εστίας είναι σχεδόν άπιαστα. Απλά θέλει προσοχή, γιατί σχεδόν τα μισά χαμένα πέναλτι που πήγαν άουτ, ήταν πάνω από τα δοκάρια. Συνολικά, το ποσοστό των πετυχημένων πέναλτι κυμαίνεται κοντά στο 80%, αλλά σε διαδικασίες πέναλτι σε Μουντιάλ πέφτει περίπου στο 70%. Η ψυχολογική πίεση φαίνεται να είναι μεγάλη, όσο πιο μεγάλη η διοργάνωση. Ένα εντυπωσιακό στατιστικό είναι ότι οι καλύτεροι τερματοφύλακες φαίνεται να βρίσκονται στη Ν. Αμερική, καθώς στα Κόπα Αμέρικα έχουμε τις περισσότερες αποκρούσεις, αντίθετα με τα Μουντιάλ που έχουμε πολλά πέναλτι άουτ (ξανά πιθανότατα θέμα άγχους).

• Ο πρώτος κι ο δεύτερος

Πολλή κουβέντα γίνεται για τη σημασία του ποιος θα εκτελέσει πρώτος. Απ’ ότι φαίνεται καλώς γίνεται. Τα στατιστικά δείχνουν ότι η ομάδα που σουτάρει πρώτη κερδίζει κατά 60% με 65%, αρκετά σημαντικό ποσοστό που σημαίνει ότι αυτός που θα κερδίσει το νόμισμα έχει και πλεονέκτημα. Εξαίρεση αν είσαι ο Μπουφόν στο Euro του 2008, όταν και άφησε την Ισπανία να εκτελέσει πρώτη και να κερδίσει. Φαίνεται πάντως ότι οι περισσότεροι το γνωρίζουν, καθώς σε ερωτηματολόγιο που στάλθηκε σε παίκτες και προπονητές στην Ισπανία, το 90% απάντησε ότι θα διάλεγε να εκτελέσει πρώτος. Υπάρχει πάντως και μια έρευνα που έγινε μόνο στο γερμανικό κύπελλο κι εκεί δεν φαίνεται να υπάρχει διαφορά μεταξύ πρώτου και δεύτερου. Το εύρημα δείχνει περίεργο, αλλά μετά σκέφτεσαι: “Γερμανοί και πέναλτι” και το βρίσκεις λογικό. Δυστυχώς όσο έψαξα, δεν βρήκα κάποιο στατιστικό για το να επιλέγεις την εστία με τους αντίπαλους οπαδούς, όπως έκανε ο Σβαϊνστάιγκερ με την Ιταλία. Δεν είναι και εφικτό πάντα σε διοργανώσεις εθνικών. Γενικά πάντως σε διαδικασίες εντός-εκτός έδρας, ο γηπεδούχος έχει ένα μικρό προβάδισμα.

• Ρε πέσε και μια φορά σωστά !

Δεν είναι λίγες φορές που ο τερματοφύλακας πέφτει συνέχεια λάθος και μας κάνει να εκνευριστούμε. Ακόμα πιο έντονο είναι το συναίσθημα όταν επιμένει στην ίδια πλευρά, ενώ ο αντίπαλος σουτάρει μονίμως στην αντίθετη. Σε έρευνα του 2012 από την Αγγλία για το περιοδικό Current Biology βρέθηκε ότι όσο μια ομάδα σουτάρει συνέχεια στην ίδια πλευρά, τόσο αυξάνεται η πιθανότητα ο τερματοφύλακας να πέσει στην αντίθετη πλευρά στο επόμενο. Αναφέρονται αρκετές περιπτώσεις που οι παίκτες μιας ομάδας σούταραν στην ίδια πλευρά σε τρία συνεχόμενα πέναλτι και ο τερματοφύλακας έπεσε ανάποδα στο τέταρτο για να μαντέψει και πάλι λάθος. Αντίθετα, η συμπεριφορά των παικτών που εκτελούν τα πέναλτι δεν είναι τόσο προβλέψιμη. Η εξήγηση είναι ότι ο τερματοφύλακας είναι πάντα ο ίδιος και συνεπώς πιο εύκολο να πέσει στην λεγόμενη “πλάνη του τζογαδόρου”, την λανθασμένη αντίληψη δηλαδή ότι αν κάτι συμβαίνει πιο συχνά από το κανονικό, θα σταματήσει να συμβαίνει το ίδιο συχνά στο μέλλον.

Πόσο σημαντικός είναι όμως ο τερματοφύλακας; Σε μια έρευνα των Χοσέ Απεστέγκια και Ιγνάσιο Παλάσιος Χουέρτα, βρέθηκε ότι τα ποσοστά των αποκρούσεων είναι συνήθως πολύ κοντινά για τις ομάδες. Η διαφορά γίνεται από τα “άστοχα” πέναλτι των εκτελεστών. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι τερματοφύλακες δεν παίζουν ρόλο προφανώς, απλά ότι τις περισσότερες φορές οι αποκρούσεις είναι παρόμοιες και το ματς κρίνεται από το πέναλτι που θα πάει άουτ ή στο δοκάρι. Μάλιστα, οι πιθανότητες γι’ αυτό αυξάνουν αν ο εκτελεστής βρίσκεται πίσω στο σκορ. Ρομπέρτο Μπάτζιο σε νιώθω…

• Είναι το πρώτο πέναλτι το λιγότερο ψυχοφθόρο;

Αν πιστέψουμε μια έρευνα του 2007 από το Πανεπιστήμιο του Χρόνινχεν τότε ναι. Αν και τα στατιστικά τους ήταν μέχρι και το 2004, περιελάμβαναν όλες τις διαδικασίες πέναλτι σε Μουντιάλ, Κόπα Αμέρικα και Euro μέχρι τότε. Αυτό που βρήκαν είναι ότι όσο προχωράμε στα πέναλτι, τόσο αυξάνεται η πιθανότητα αστοχίας, καθώς το άγχος μεγαλώνει. Το ποσοστό επιτυχίας πέφτει σταδιακά και μόνο στο τελευταίο και 5ο πέναλτι αυξάνεται ξανά, γεγονός φαινομενικά περίεργο.

Πηγή: Kicks from the Penalty Mark in Soccer: The Roles of Stress, Skill, and Fatigue for Kick Outcomes, Journal of Sports Sciences · February 2007

Εδώ βέβαια τίθεται το ερώτημα αν το εύρημα αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι όντως είναι θέμα ψυχολογικής πίεσης ή απλά οι προπονητές βάζουν τους καλύτερους παίκτες στην αρχή (όπως ο Μέσσι π.χ. στον τελικό του Κόπα Αμέρικα, το γράφω και κουλουριάζω στο πάτωμα δακρυσμένος) ή και στο 5ο και τελευταίο. Σίγουρα όμως η τρομερή πτώση από το 5ο και μετά έχει διπλή εξήγηση. Αφ’ ενός το άγχος είναι πολλαπλάσιο καθώς μιλάμε για διαδικασία “ξαφνικού θανάτου”, από την άλλη θεωρητικά εξαντλούνται οι καλύτεροι σουτέρ και εκτελούν οι λιγότεροι καλοί ή όσοι “φοβόντουσαν” να είναι στους πέντε πρώτους. Σε παρόμοια συμπεράσματα κατέληγε και μια έρευνα του 2000, που έλεγε ότι οι προπονητές πρέπει να βάζουν τον χειρότερο από τους πέντε εκτελεστές στο πρώτο πέναλτι της σειράς, καθώς το μαθηματικό μοντέλο έλεγε ότι τότε έχει περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας.

• Τρέμει ο πιτσιρίκος, κουράστηκε ο γέρος

Η λογική λέει ότι ο έμπειρος παίκτης έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να πετύχει. Λογικά έχει σουτάρει περισσότερα πέναλτι, έχει συμμετάσχει σε παραπάνω διαδικασίες, έχει καλύτερη ψυχολογία από τον αγχωμένο πιτσιρικά. Ποιος από εμάς τους καφενόβιους δεν είπαμε ότι ο Κίμλιχ με τα παιδικά μούτρα θα το χάσει; Φαίνεται ότι αυτή η θεωρία είναι μάλλον μύθος, καθώς οι πιο νέοι παίκτες παρουσιάζονται πιο εύστοχοι. Ποδοσφαιριστές κάτω των 22 σκοράρουν πιο συχνά, από τους μεγαλύτερούς τους. Η στατιστική ανάλυση λέει ότι αυτό το εύρημα μπορεί να είναι και τυχαίο (μεγάλο p για όσους γνωρίζουν), σίγουρα όμως ο μύθος του έμπειρου “ψαρούκλες απολύομαι” καταρρίπτεται βάση των αριθμών. Ένα άλλο στατιστικό λέει ότι οι παίκτες που έχουν παίξει πάνω από 90′ έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να αστοχήσουν, χωρίς όμως και πάλι να είναι μια στατιστικά σημαντική διαφορά. Ο ρόλος της κούρασης συνεπώς δεν είναι τόσο κρίσιμος.

• Παίζει ρόλο η θέση;

Πολλοί βλέποντας τον Μπονούτσι στην κανονική διάρκεια του αγώνα Ιταλίας-Γερμανίας να πηγαίνει να εκτελέσει το πέναλτι, άρχισαν να τραβούν τα μαλλιά τους. Ο Μπονούτσι ευστόχησε, αλλά στη διαδικασία αργότερα το έχασε. Η αλήθεια είναι ότι στο μυαλό μας έχουμε συνδυάσει το σέντερ μπακ με κάποιον άτεχνο που μπορεί να στείλει την μπάλα σε τροχιά γύρω από τη Γη. Τι λένε οι αριθμοί; Σύμφωνα με την ίδια με πριν έρευνα οι περισσότεροι παίκτες που εκτελούν πέναλτι είναι χαφ. Η εξήγηση  είναι απλή, με τις ομάδες να παίζουν με έναν, άντε δύο επιθετικούς, οι μέσοι συνήθως είναι περισσότεροι έτσι κι αλλιώς και προφανώς πιο τεχνίτες από τους αμυντικούς. Παρά τον μειωμένο τους αριθμό, οι επιθετικοί παρουσιάζονται οι πιο εύστοχοι με 83,1%, μετά οι χαφ με 79,6% και τελευταίοι οι αμυντικοί με 73,4%. Συνεπώς, ναι. Όταν βλέπεις έναν αμυντικό να πηγαίνει για πέναλτι, είναι πιο πιθανό να αστοχήσει από έναν επιθετικό.

• Γιατί πανηγυρίζει τόσο;

Σε μια πιο πρόσφατη έρευνα (του 2010) από το ίδιο ερευνητικό γκρουπ εξετάστηκε κάτι φαινομενικά χαζό. Παίζει ρόλο στο τελικό αποτέλεσμα το πώς αντιδρά ο παίκτης που εκτελεί το πέναλτι; Μάζεψαν όλα τα πέναλτι από το 1974 και μετά που υπήρχε τηλεοπτική μετάδοση και είδαν τις αντιδράσεις των παικτών από την εκτέλεση μέχρι και 5 δευτερόλεπτα μετά. Αυτό που διαπίστωσαν είναι ότι στις περισσότερες των περιπτώσεων η ομάδα που κέρδιζε ήταν αυτή που οι παίκτες της πανηγύριζαν μετά από μια πετυχημένη εκτέλεση πέναλτι σηκώνοντας και τα δυο χέρια στον αέρα ψηλά ή τα έκαναν γροθιές. Οι ερευνητές βρήκαν ότι μετά από έναν τέτοιο πανηγυρισμό, οι πιθανότητες ο αντίπαλος να χάσει το επόμενο πέναλτι αυξάνονταν σημαντικά. Αντίθετα, δεν φαίνεται να βοηθούσε τον συμπαίκτη ιδιαίτερα (είτε γιατί μεσολαβούσε ένα χτύπημα ακόμα, είτε γιατί ο συμπαίκτης δεν κοιτούσε τόσο τον πανηγυρισμό). Ομάδες που οι παίκτες τους απλά κοιτούσαν το γρασίδι μετά από εύστοχο πέναλτι ή χαμογελούσαν με το ζόρι σαν να έμαθαν ότι παντρεύτηκε ο γιος του γείτονα, είχαν μικρότερο ποσοστό νικών. Η εξήγηση έχει βάση, αλλά και πάλι από τον στατιστικό συσχετισμό μέχρι την πραγματικότητα, είναι μερικές αναλύσεις δρόμος.

Έπος! pic.twitter.com/wxezABK6E0

— el sombrero (@sombrerogr) July 4, 2016

• Μην αργείς και σούταρε με δύναμη

Μια ακόμα καφενειακή εξήγηση για τα χαμένα πέναλτι είναι ότι ο παίκτης άργησε πολύ να σουτάρει, γεγονός που σημαίνει ότι είχε άγχος, δεν ήξερε τι να κάνει και ως αποτέλεσμα αστόχησε. Εδώ τα πράγματα δεν είναι πολύ καθαρά με βάση τους αριθμούς. Σε έρευνα του 2009 στο περιοδικό Psychology of Sport and Exercise, βρέθηκε ότι γενικά δεν υπάρχει σημαντική διαφορά επιτυχίας όταν ο χρόνος από την στιγμή που ο παίκτης έκανε το πρώτο βήμα μέχρι να σουτάρει είναι μικρός ή είναι μεγάλος. Δικαίωση του Ζάζα δηλαδή θα έλεγε κάποιος. Αυτό που βρέθηκε όμως είναι ότι όταν έχεις αφήσει την μπάλα και πηγαίνεις προς τα πίσω για να πάρεις φόρα και ο διαιτητής σφυρίξει, είναι καλύτερο να μη βιαστείς. Αντίθετα, αν ο διαιτητής έχει σφυρίξει την στιγμή που έχεις ήδη πάρει θέση, τότε πιο καλό είναι να σουτάρεις γρήγορα.

Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμα περισσότερο από τα στοιχεία της Prozone που ξεχώρισε τα πέναλτι σε “τεχνικά” με το εσωτερικό του ποδιού και “δυνατά”, α λα Στράτος Αποστολάκης. Βρέθηκε λοιπόν, ότι τα “δυνατά” πέναλτι συνήθως είναι και πιο εύστοχα. Με την υποσημείωση όμως ότι δεν πρέπει να πάρεις πολλά μέτρα φόρα. Τα δυνατά πέναλτι που ο εκτελεστής ξεκινάει έξω από την περιοχή, συνήθως ο τερματοφύλακας τα μαντεύει και πέφτει σωστά. Αντίθετα, αν ο εκτελεστής ξεκινήσει από την γραμμή και μέσα και πιάσει το τούβλο, τα πράγματα είναι καλύτερα. Πλήρης δικαίωση του Αγρινιώτη αμυντικού συνεπώς, όπως βλέπουμε και στο ιστορικό πέναλτι πιο πάνω.

https://www.youtube.com/watch?v=yZ4Uc9OlxHE

• Τον ψάρεψε ο τερματοφύλακας

Όσοι έχουν παίξει μπάλα, ξέρουν ότι η ψυχολογία και τα mind games παίζουν μεγάλο ρόλο στη διαδικασία των πέναλτι. Σε μια έρευνα του 2006, επιλέχθηκαν ποδοσφαιριστές και τους ζητήθηκε να κάνουν δύο πράγματα. Να σουτάρουν έχοντας επιλέξει γωνία ή να προσπαθήσουν να σουτάρουν αφού δουν τις κινήσεις του τερματοφύλακα. Βρέθηκε λοιπόν, ότι στην πρώτη περίπτωση τα πέναλτι ήταν πιο εύστοχα, βγάζοντας έξω τον παράγοντα “τερματοφύλακας” και κοιτάζοντας την εστία σαν να μην υπάρχει αυτός. Αντίθετα, αν ασχολείσαι με τις κινήσεις του κάθε Ντούντεκ, είναι πιο πιθανό να μπερδευτείς και να αστοχήσεις.

Με βάση τα παραπάνω θα μπορούσαμε θεωρητικά να βρούμε το ιδανικό πέναλτι. Είναι δυνατό, το εκτελεί επιθετικός, πηγαίνει στην πάνω πλευρά της εστίας και γωνία, έχει προαποφασίσει πού θα το στείλει χωρίς να τον νοιάζει ο τερματοφύλακας και το πανηγυρίζει με τα χέρια υψωμένα. Αρκεί βέβαια να εκτελείς πρώτος (ή να είσαι Γερμανός). Όλα αυτά με βάση τα νούμερα. Προσωπικά, νομίζω ότι τα περισσότερα ισχύουν, απλά καλό είναι όπως είδαμε και πριν, να έχουμε σε μια άκρη του μυαλού μας ότι η στατιστική μπορεί να χρησιμοποιηθεί και εντελώς λανθασμένα. Όπως για παράδειγμα σε μια δημοσιευμένη έρευνα που βρήκε ότι οι ομάδες που φορούν κόκκινα και οι εκτελεστές που κοιτάζουν επίμονα τον τερματοφύλακα είναι πιο πιθανό να τον ψαρώσουν από το αν φοράν άσπρα και κοιτάζουν το γρασίδι ή εκτός εστίας. Όταν φτάνουμε σε τέτοια σημεία στατιστικής παράνοιας, χάνουμε την μπάλα. Και το πέναλτι…